استرس گیاهی یکی از چالشهای پیشرو در صنعت کشاورزی محسوب میشود. البته چالشهایی که فرایند کشاورزی با آن مواجه میشویم در کشاورزی کم نیستند، چالشهایی مانند خشکسالی، بارشهای شدید و سیلآسا، آتشسوزی، سیلاب، سرمازدگی، طوفان و سایر بلایای طبیعی که نهتنها در ایران، بلکه در تمام دنیا صنعت کشاورزی را با چالشی جدی روبرو میکنند. این اتفاقات و این تهدیدهای محیطی، همگی سبب میشوند که خساراتی جدی به کشتوزرع کشاورزان وارد شود و در حالت عادی معیشت مردم به خطر بیفتد. ما در این مقاله در مورد یکی از جدیترین این چالشها، یعنی استرس گیاهی با شما صحبت خواهیم کرد.
همه چیز در مورد استرس گیاهی
بهطورکلی استرس گیاهی به شرایط ناهماهنگی گفته میشود که گیاه در آن مجبور به رشد خواهد شد و به دلیل نامطلوب بودن شرایط، نیازهای گیاه نیز افزایش پیدا میکنند. برای بیشتر اشنا شدن با نیازهای گیاهان توصیه میکنیم مطلب “ نیازها و شرایط محیطی گیاهان خانگی ” را مطالعه کنید. استرس گیاهی میتواند به هر عامل و فاکتوری مرتبط باشد. برای مثال هر مادهای که توانایی این را داشته باشد که تولیدمثل گیاه، رشد ریشه و خود گیاه، متابولیسم گیاه و غیره را تحتتأثیر قرار داده و دچار مشکلات منفی کند، به استرس گیاهی اطلاق میشود. این مشکل میتواند تا مدتهای طولانی و متفاوتی، اثرات خود بر روی گیاه را نشان دهد. برای مثال برخی از این استرسها منشأ طبیعی دارند، مانند سرمازدگی، گرما و خشکسالی زیاد، تغییرات دما و وزش باد و یا حتی فعالیتهای انسانی که میتوانند سبب نابودی گیاه و ریشههای آن شوند.
علت بروز استرس گیاهی
استرس گیاهی به دلایل مختلفی برای گیاهان رخ میدهد. همانطور که پیشتر گفتیم بلایای طبیعی و برخی از فعالیتهای انسانی میتوانند بهعنوان عاملی برای به خطر انداختن سلامت گیاهان معرفی شوند. اما بهطورکلی استرسهای گیاهی به دودسته تقسیم میشوند: عوامل زیستی و عوامل غیرزیستی که در ادامه به آنها اشاره خواهیم کرد.
· عوامل غیرزیستی در بروز استرس گیاهی
منشأ استرسهای غیرزیستی به طور معمول محیط اطراف گیاهان محسوب میشود که از جمله مهمترین عامل بروز اینگونه از استرسها، استرسهای آبی هستند. همه ما میدانیم که گیاهان برای رسیدن به یک رشد مناسب، به مقدار معینی آب نیاز دارند. اگر آبیاری زیاد و بیش از نیاز گیاه انجام شود سلولهای گیاهی ورمکرده و موجب ترکیدن آنها خواهد شد، از طرفی کمآبی نیز در گیاهان سبب ایجاد خشکی و نابودی آنها میشود.
در همین راستا استرسهای دمایی که ممکن است برای گیاهان بهعنوان استرس گیاهی اتفاق بیفتد تأثیراتی منفی بر حیات و رشد آنها خواهد گذاشت. به طور مثال هوای سرد میتواند جذب آب و مواد تغذیهکننده گیاه را کاهش داده و هوای گرم نیز میتواند سبب ایجاد نفوذپذیری در بافت و غشای سلولی گیاهان بشود. البته این عوامل ممکن است به شکلهای دیگری نیز خود را نشان بدهند، برای مثال استفاده بیش از حد سموم، کم بودن یا زیاد بودن نور محیط و همچنین وزش بادهای شدید و خطرناک که همگی بهنوعی استرس گیاهی را موجب میشوند.
· عوامل زیستی در بروز استرس گیاهی
عوامل استرسزای زیستی بهراحتی میتوانند بافتهای زنده گیاه را تحتتأثیر قرار داده و با آسیبزدن به آنها بهراحتی موجب بروز بیماری در گیاهان شوند. در صنعت کشاورزی بهطورکلی استرسهای زیستی بهتنهایی میتوانند خسارتهای بسیار زیاد و البته غیرقابلجبرانی را به گیاهان تحمیل کنند. برای مثال خاک میتواند پر از باکتری و قارچ باشد و یک قاشق چایخوری از این خاک حاوی تعداد بسیار زیادی میکروارگانیسم خواهد بود. مانند تمام میکروارگانیسمهایی که در بدن انسان نیز وجود دارد، اما برخی از آنها مفید بوده و بعضی از آنها نیز مضر هستند.
اگر سیستم زیستی که در خاک وجود دارد کاملاً سالم و فاقد استرس گیاهی باشد یک تعادل و هماهنگی قابلتحسین در میان میکروارگانیسمهای مضر و مفید برقرار خواهد شد. میکروارگانیسمهایی که مفید هستند بهراحتی با استرسهای زیستی ایجاد شده در گیاه مبارزه میکنند، اما اگر میزان میکروارگانیسمهای مضر در خاک قابلکنترل نباشد، میتواند استرس بسیار زیادی را به گیاه وارد کند. برای مثال از عوامل متداولی که سبب ایجاد استرسهای زیستی در گیاهان میشود میتوان به عوامل بیماریزا، علفهای هرز، حشرات و غیره اشاره کرد. ناگفته نماند که مشخصکردن نوع عامل ایجادکننده استرس گیاهی وابستگی مستقیمی به محیط گیاه دارد و میتواند از یک منطقه به منطقه دیگر کاملاً متفاوت باشد.
نحوه کاهش دادن عوامل استرسزا
وقتی که بنیان خاک و ساختار آن پایدار باشد، ویژگیهای اصلی خاک که موجب عملکرد بهتر آن میشود، بهینه شده و افزایش پیدا میکنند. در نتیجه ایجاد استرس گیاهی کنترل میشود و یا مقدار آن بسیار کاهشیافته و محدود خواهد شد. در باغبانی، مدیریت گلخانه، مرتعداری، کشاورزی و کلاً صنایعی که با خاک ارتباط مستقیم دارند و خاک ساختار اصلی آنها را تشکیل میدهد، زیبایی، تولید محصول و همچنین کیفیت تولیدی در محصول نهایی، همگی وابسته به کیفیت خاک هستند. از همین رو با بهینهکردن سلامت خاک و همچنین احیا کردن ساختار و ساختمان خاک، بهراحتی میتوان نیاز اصلی و مهم گیاهان را در مقابل عوامل استرسزای گیاهی چه از نوع زیستی و چه از نوع غیرزیستی برطرف کرد.
حفظ سلامت خاک برای مقابله با استرس گیاهی
برای حفظ کردن سلامت خاک و همچنین بهبود کیفیت آن، نیاز به انجام اقداماتی مناسب و مدیریتی داریم که این اقدامات سبب میشوند خاک تبدیل به زیستگاهی مطلوب و مناسب برای زندگی میکروارگانیسمها باشد و به سبب آن ساختاری بادوام داشته باشد. سیاستهای مدیریتی که از آنها نام بردیم، همگی برای حفظ یکپارچه بودن ساختار خاک بهشدت مفید هستند در نتیجه شما میتوانید با حفظ پایداری ساختار خاک، گونههای مختلف گیاهان را در خاک رشد و پرورش بدهید.
ضمن اینکه به سبب این تمهیدات، بهراحتی میتوان عملیاتهای اصلاحی مختلفی نیز بر روی سطح خاک انجام داد تا خاک بتواند بهخوبی خاصیت خود را حفظ کرده و آن را تقویت کند. برای مثال استفاده از کودها میتواند ساختار اصلی خاک را حفظ کرده، تقویت کند و در مقابله با استرس گیاهی نقش بسزایی داشته باشد. کودها میتوانند به شما کمک کنند تا خاکی مطلوب و حاصلخیز داشته باشید و در نهایت گیاهانی سالم و محصول نهایی با کیفیتی را ارائه دهید. البته در کنار این عوامل مغذی شما به آبیاری مناسب و نور در کنار دمای مطلوب و یکنواخت نیز نیاز خواهید داشت. شما میتوانید انواع کود برای گیاهان مختلف را به سادگی از فروشگاه آنلاین بهاران خریداری کنید.
استرس گیاهی، خطرناک اما قابلکنترل
بههرحال زمانی که در صنعت کشاورزی فعال هستید و با خاک سروکار دارید، باید بدانید که استرس گیاهی هم از نوع زیستی و هم از نوع غیرزیستی، همیشه در کمین گیاهان شما خواهد بود. هر اتفاقی مانند تغییر آبوهوا میتواند استرسهای بسیار زیادی را به گیاهان شما وارد کند. برای مثال کارشناسان هواشناسی اینگونه گزارش دادهاند که بهاحتمال زیاد تا ۱۰ الی 15 سال آینده گرمایش زمین چند درجه افزایش پیدا میکند که این افزایش دما میتواند یک هشدار جدی باشد. آتشسوزیها، خشکسالی، دمای زیاد و کمبود آب از جمله چالشهایی خواهند بود که در آیندهای نهچندان دور ما با آنها روبرو میشویم.