معرفی انواع بستر کشت

گیاهان به عنوان بخش مهمی از طبیعت و چرخه‌ی حیات، خود موجوداتی زنده و نیازمند به آب، هوا و غذا هستند. برای پرورش گیاهان با مقاصد مختلف، ابتدا باید محیط مناسب و بستر کشت هر گیاه را شناخته و آن را مهیا کرد تا گیاهی شاداب و پر محصول داشت.

امروزه با تغییرات اساسی در صنایع مختلف، کشاورزی نیز دچار تغییرات بنیادین شده و فعالان عرصه‌ی تولید در زمینه‌ی کشاورزی به دنبال بهینه ساختن محیط کشت و محصولات خود هستند. استفاده از بستر کشت های بهینه یکی از گام های نخست برای پیشرفت کشاورزی است.

امروزه بسیاری از محصولات کشاورزی در گلخانه هاو بدون حضور خاک و مزرعه به عمل می آیند. اینجاست که شناخت انواع بسترهای کشت گلخانه ای برای افراد علاقمند به کشاورزی اهمیت خود را به رخ می کشد.

تعریف بستر کشت

بستر کشت، محیطی است که گیاه در آن قرار گرفته و مواد مغذی مورد نیاز خود را از آن محیط دریافت می کند. به بیان دیگر فضایی که ریشه‌ی گیاه در آن قرار می گیرد، بستر کشت نامیده می شود. این بستر انواع متنوعی دارد که هر کدام برای گیاه خاصی مناسب است.

ویژگی های بستر کشت مناسب

یک بستر کشت خوب باید ویژگی های زیر را داشته باشد:

1. از لحاظ شیمیایی خنثی و پایدار باشد.
2. تمیز و فاقد آلاینده ها باشد.
3. زهکشی خوبی داشته باشد تا آب اضافی از آن خارج شود.
4. ظرفیت نگهداری آب و هوا به نسبت متعادل را دارا باشد.
5. قابلیت بافری خوبی داشته و در برابر تغییراتPH  مقاومت کند.
6. قابلیت تبادل کاتیونی متوسطی داشته باشد.

انواع بستر کشت

بسترهای کشت را می توان بر اساس منشا آن ها به سه گروه اصلی تقسیم کرد:

معدنی، آلی، مصنوعی

این سه دسته نیز هر یک زیر شاخه هایی دارند.

الف- بستر کشت معدنی

این نوع از بستر کشت، شامل سنگ ها و صخره ها می شود و خود دارای انواع گوناگونی است:

1. ماسه: این محیط کشت از رودخانه ها و صحراها به دست می آید. بایستی دانه های ماسه قطری کمتر از 2 میلیمتر داشته باشند. مهم ترین نقطه ضعف این نوع بستر کشت، وزن زیاد آن است. به همین علت به طور معمول از ترکیب ماسه و پرلیت استفاده می شود. مزیت ماسه نسبت به سایر محیط های کشت این است که به دلیل ماندگاری بالا به طور سالانه نیاز به تعویض آن نیست.
2. پرلیت: یا پرلایت، ماده ای سفید، استخراج شده از گدازه‌های آتشفشانی است. از این رو مانند سایر سنگ های آتشفشانی تخلخل بسیاری دارد. تخلخل پرلیت را شاید بتوان مهم ترین ویژگی آن دانست که سبب نگهداری هوا و آب می شود. همچنین تخلخل زیاد، قابلیت شست و شو و شناور ماندن بر آب را به دنبال می آورد. این بستر کشت را با کوکوپیت و پالم پیت مخلوط می کنند. از معایب پرلیت باید به عمر کوتاه آن اشاره کرد. چرا که بعد از دو یا سه سال دانه های پرلیت به پودر نرمی بدل شده و  باعث فشردگی محیط اطراف ریشه ی گیاه می شود. در نتیجه باید برای جلوگیری از خفگی گیاه، بستر را تعویض نمود. با این وجود پرلیت یک محیط کشت اقتصادی به حساب می آید.
3. سنگریزه: ذرات آن از ماسه درشت تر است و به علت قابل دسترس بودن در همه جا، ارزان ترین بستر کشت معدنی نامیده می شود. آب را به راحتی از دست می دهد. به همین دلیل باید آن را با ماسه یا پرلیت مخلوط کرد.
4. پشم سنگ: برای تهیه‌ی پشم سنگ، ابتدا سنگ آهک و کک را در حرارت بسیار زیاد ذوب کرده سپس به شکل الیاف درآورده و با اضافه کردن نوعی صمغ، آن را به شکل مکعب هایی توخالی قالب می زنند. در پشم سنگ که شباهت زیادی به پشم شیشه دارد، نشا پرورش داده می شود. این محیط کشت قابلیت آب رسانی مناسبی دارد و از نظر قیمت نیز از سایر محیط های کشت گران تر است.  قابلیت تبادل کاتیونی ندارد و روی PH محلول غذایی تاثیر بسیار محدودی می گذارد.
5. ورمی کولیت: مواد اولیه‌ی این بستر کشت، در دمای بالای 1000 درجه سانتیگراد قرار داده شده و تبدیل به محصولی سبک با قابلیت نگهداری آب و هوا می شود. ورمی کولیت بافر خوبی نیز هست و امکان تبادل کاتیونی نیز دارد.
6. زئولیت: زئولیت از نظر فراوانی، دومین کانی در ایران است. این بستر کشت، نیاز به کود را کاهش داده و از افت ازت نیتراته و پتاسیم جلوگیری می کند. به طور معمول در ترکیب با سایر مواد مصرف می شود. زئولیت به آسانی آب و سایر کاتیون ها را جذب و از دست می دهد.
7. پوکه معدنی: یک سنگ آتشفشان قهوه ای رنگ است که در اندازه های مختلف تهیه می شود و از خنثی تا محیط قلیایی می تواند تغییر کند.
8. رس بسط داده شده یا لیکا: برای تولید این بستر کشت، خاک رس را در درجه حرارت بالا قرار می دهند. خاک رس مانند سنگ، به شکل گلوله های ریزی در آمده و خلل و فرج متعددی پیدا می کند. این محیط کشت آب را به راحتی از دست می دهد. محیطی خنثی داشته و ظرفیت تبادل آن محدود است.

ب- بستر کشت آلی

1. تراشه چوب یا خاک اره درشت: از ذرات ریز چوب می توان بستر کشت مناسبی برای گیاهان پدید آورد. البته تمام چوب ها برای این کار مناسب نیستند زیرا برخی از چوب ها مانند درخت سدر، اکالیپتوس و گردو سمی هستند و برای گیاهان مضر به حساب می آیند. چوب تازه‌ی صنوبر هم برای برخی از گیاهان، مضر قلمداد می شود. برخی چوب ها نیز به قدری محکم اند که قبل از تبدیل شدن به خاک اره، ابتدا باید تخمیر شوند. به طور کلی خاک اره، ازت و تبادل کاتیونی کمی دارد و در نگهداری آب ضعیف عمل می کند.
2.  کوکوپیت یا پیت نارگیل: از بقایای میوه‌ی نارگیل به دست می آید. دارای محیطی اسیدی است و آب رسان قابلی است. با دوام و تجدیدپذیر نیز هست. سبک و متخلخل بوده و قیمت مناسبی هم دارد. از معایب آن می توان عنوان کرد که سطح روی این بستر کشت در گذر زمان محکم و نفوذ ناپذیر شده و هوادهی به ریشه را مشکل می کند. این محیط کشت از کشورهایی چون هند و سریلانکا وارد ایران می شود.
3. پوست درختان: پوست درختان به عنوان یک ماده‌ی آلی از درخت جدا شده و بعد از خشک شدن، آسیاب گشته و تبدیل به بستری غنی برای گیاهان می شود. قطر ذرات این محیط کشت از 10-1 میلی متر متغییر است. برای بستر کشت بیشتر از پوست کاج، صنوبر و سرو استفاده می کنند که در گلخانه های گوجه فرنگی و خیار مفید واقع شده است. از ویژگی های این نوع از بستر، تهویه‌ی خوب، قابلیت نگهداری آب در حجم زیاد و امکان استفاده برای دفعات بسیار بدون تجزیه و کاهش حجم را می توان عنوان کرد. قطعات پوست درشت درخت، باید با خاک اره و باگاس مخلوط کرد. اگر از پوست کاج به تنهایی استفاده شود، باید در پایان هر فصل، بستر تعویض شود. این بستر مناسب برای رشد ارکیده
   است.
4. سبوس برنج: پوست شلتوک برنج از فرآیند برنج کوبی حاصل می شود و در ایران به وفور وجود دارد. این پوسته یک محصول زائد و بدون استفاده است که می تواند به عنوان بستر کشت مورد بهره برداری قرار گیرد. از ویژگی های آن می توان به ظرفیت نگهداری پایین آب و فضای خالی زیاد بین ذرات آن اشاره کرد.
5. ورمی کمپوست: به ماده آلی که از فعالیت کرم خاکی ایجاد می شود، ورمی کمپوست گفته می شود. کرم خاکی علاوه بر جابه جا کردن خاک و رساندن هوا به بخش های فشرده شده ی آن، عناصر موجود در خاک را خورده و با کمک آنزیم هایی که در بدنش موجود است، فضولاتی مفید برای گیاهان از خود بر جا می گذارد.
6. پیت: بخشی از گیاهان را در آب در شرایطی غیر هوازی در حالت تخمیر قرار داده و بعد آن را خشک کرده و به شکل گیاخاک در می آورند. پیت ها خود به سه بخش تقسیم می شوند. پیت ماس، پیت هوموس و پیت علف های گرامینه

پیت ماس: نوعی خزه است که در شرایط باتلاقی، سرد و مرطوب به صورت گیاخاک فشرده در آمده و در طی هزار سال تبدیل به ماده ای تجزیه ناپذیر شده است. این بستر کشت به تنهایی و یا همراه پرلیت یا ورمیکولیت قابل استفاده است. پیت ماس با افزایش جذب مواد غذایی و رطوبت، برای انواع گل های آپارتمانی بستر کشت مناسبی است. البته از معایب پیت ماس می توان به اسیدی بودن آن و قیمت بالای آن اشاره کرد.

پیت علف های گرامینه: اسیدیته این نوع پیت، از پیت ماس کمتر است.

پیت هوموس: این نوع از انواع پیت، از میزان پوسیدگی بیشتر خزه ها و علف های خانواده گرامینه به وجود آمده است و قدرت جذب آب کمی دارد.

ج- بستر کشت مصنوعی

بستر کشت مصنوعی شامل بسترهای اسفنج، پلاستیک منبسط، پلی اورتان و فرمالدهید اوره می شود.

بسترهای مصنوعی به طور کلی از پلیمرها و مواد شیمیایی تولید می شوند و برای انتقال رطوبت و هوا قابلیت بالایی دارند. هرچند استفاده طولانی مدت از این بسترها ممکن است برای سلامتی انسان و محیط زیست مضر باشد.

محیط های کشت دیگری نیز وجود دارد که در این نوشتار، به این تعداد اکتفا می کنیم.

آماده سازی بستر کشت

برای آماده سازی بستر کشت، ابتدا باید مکانی که برای پرورش گیاه در نظر گرفته شده است، به طور کامل ضدعفونی شده و از هر قارچ و علف هرزی پاک شود. هر فردی که به این مکان رفت و آمد می کند، بایستی لباس و کفش مخصوص کار و دستکش بپوشد. میزان نور نیز بایستی متناسب با رشد گیاه در نظر گرفته شود.

بستر کشت باید بر سکوهایی بالاتر از کف گلخانه قرار گرفته تا حتی المقدور از عوامل آلوده کننده دور بماند. مکانی که بستر کشت قرار دارد، باید از تهویه و دمای خوبی برخوردار باشد. بعد از اطمینان از آماده بودن محیط، می توان پوشش محیط کشت را برداشت. تا قبل از ضدعفونی محیط، نباید بستر کشت را بدون پوشش رها کرد. چرا که به سهولت امکان آلودگی آن وجود دارد.

بعد از باز کردن بستر ها، بر اساس نوع آن ها می توان عمل پوش و تخته کوبی را انجام داد. سپس بذر یا نشا در بستر گذاشته شده و متناسب با آن ها می توان آب یا مواد مغذی را با روند معینی به بستر کشت اضافه نمود.

انتخاب بستر کشت مناسب

همان طور که دیدیم با انواع گوناگونی از بستر کشت، روبه رو هستیم. به علت گستره‌ی وسیع محیط های کشت، انتخاب از میان آن ها امر سهل و پیش پا افتاده ای نیست. برای انتخاب بستر کشت مناسب باید به چند نکته توجه کرد:

در گام نخست باید بدانید که بستر کشت را برای چه گیاهی استفاده خواهید کرد؟ هر گیاهی شرایط مطلوب خاص خود را دارد. به طور نمونه، گیاهان بومی مناطق خشک در بسترهای مبتنی بر آب فراوان، رشد خوبی ندارند. بلکه باید در بسترهایی با رطوبت کم و مواد آلی زیاد پرورش یابند. پس مشخص شدن هدف، به شما کمک می کند تا انتخاب درستی انجام دهید. برای این کار می توان از تجربه‌ی کارشناسان این زمینه نیز بهره جست.

زهکشی و تهویه، اولین ویژگی بستر کشت مناسب

به ویژگی های یک بستر کشت خوب که در ابتدای این مطلب ذکر شد، توجه کنید. این ویژگی ها به طور کلی در انتخاب بستر کشت مناسب باید لحاظ شود. زهکشی و تهویه‌ی مناسب، از اولین استانداردهای مربوط به محیط های کشت است.

اگر یک بستر کشت را برای یک گیاه مورد استفاده قرار دادید و از محصول خود راضی بودید، این به معنای مناسب بودن آن بستر برای همه ی گیاهان نیست. ریشه ی هر گیاه با گیاه دیگر متفاوت است و نیاز به بودن در فضای متفاوتی دارد.

توجه به اجزای محیط کشت

به اجزای بستر کشت توجه ی ویژه ای داشته باشید. برخی از بسترهای کشت فقط عناصر معدنی اصلی را در اختیار گیاه قرار می دهند. بعضی مواد مغذی بیشتری دارند. گاهی بستر کشت دارای موادی است که دیر رها می شود و بعد از جوانه زدن بذر، مورد استفاده‌ی جوانه قرار می گیرد.

در نظر گرفتن قیمت بستر

نکته آخر قیمت است که در انتخاب بستر کشت مناسب اهمیت بسیاری دارد. هنگام انتخاب بستر، علاوه بر قیمت آن، به نگهداری و هزینه های جانبی نیز توجه کنید. چه بسا بستری قیمت بالاتری داشته باشد، اما در طول چند سال، نیازی به رسیدگی و مراقبت از آن نباشد. در حالی که بستر دیگر با قیمتی نازل تر، در طی یک فصل، هزینه های جانبی فراوانی را برای خریدار ایجاد کند.